TO MEΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ Ή Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

Ένα κρίσιμο στοίχημα, που θέτει η εποχή μας, είναι αν θα πεθάνει ή όχι το διάβασμα. Ακόμα κι αυτό όμως επιδέχεται διπλή ανάγνωση: θα πεθάνει, διότι δεν διαβάζουμε οι σημερινοί άνθρωποι ή και διότι άλλοι κώδικες επικοινωνίας θα το αντικαταστήσουν άρδην;
Είναι αλήθεια βέβαια πως η εποχή μας, με τα ποικίλα συμφραζόμενά της, ευνοεί, θα έλεγε κανείς, το πιθανό (πιθανότατο για άλλους) ενδεχόμενο: θα πεθάνει το διάβασμα; Μέσα στην ευκολία του θεάματος (περισσότερο κοιτάμε και λιγότερο βλέπουμε)΄ στη δυναστεία της εικόνας΄ στην ευτέλεια, αλλά και στη νάρκη της κοινωνίας, το διάβασμα τείνει να γίνει πολυτέλεια ή …διαστροφή. Ο χρόνος μας, λιγοστός και σακαταμένος, ταϊζει με τα λεπτά του άλλες ψευδαισθήσεις και ματαιότητες΄ όχι το επ’ ωφελεία του πνεύματος αυτονόητο.
Όμως η από αιώνες λυσιτελής συνήθεια του διαβάσματος και του βιβλίου, κινδυνεύει κι από έναν όψιμο εχθρό: την τεχνολογία και την εξέλιξη. Λένε πως σήμερα οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές επέβαλαν (κι όσο βαδίζουμε προς το μέλλον θα επιβάλουν καθ’ ολοκληρίαν) ένα άλλο μοντέλο επικοινωνίας. Το πρώτο δεδομένο που κυριαρχεί και θα κυριαρχεί εφεξής είναι η εικόνα ως προσομοίωση της πραγματικότητας. Είναι άλλωστε πολύ διαδεδομένη σήμερα η έννοια της εικονικής πραγματικότητας. Το δεύτερο είναι η φωνή , ως αντανάκλαση και απομίμηση της ανθρώπινης φωνής. Είναι γνωστό ότι ήδη κυκλοφορούν ηλεκτρονικά υπολογιστικά συστήματα που “ακούνε” τη φωνή του χρήστη τους, την ξεχωρίζουν από χιλιάδες άλλες φωνές, την αποκωδικοποιούν και συνεργάζονται μαζί της.
Ο συνδυασμός των δύο παραπάνω στοιχείων μπορεί ενδεχομένως να σημάνει ένα γερό χτύπημα στην αναγνωστική διάθεση και συμπεριφορά του σύγχρονου ανθρώπου. Τι νόημα θα έχει πλέον να διαβάζει κανείς ένα βιβλίο, αφού θα μπορεί να “ακούει” ένα “κείμενο” και να βλέπει ταυτοχρόνως εικόνες που θα συσχετίζονται με την ιδιότυπη αυτή “ανάγνωση”; Για τούτο και δεν είναι διόλου απίθανο κάποια βιβλία του μέλλοντος να μην… τυπώνονται καν. Θα “εκφωνούνται” από τον δημιουργό τους και θα “ακούγονται” (όρα “διαβάζονται”) από τον, πως να τον χαρακτηρίσουμε, ωτακουστή τους.
Είναι προφανές πως δεν μιλάμε για βιβλία με χρηστικό προορισμό, που τα ανοίγεις απλώς για να τα συμβουλευτείς για κάτι συγκεκριμένο, όπως οι εγκυκλοπαίδειες, τα λεξικά, τα βιβλία των ειδικοτήτων και άλλα παρόμοια. Αυτά μάλλον μπορούν να συνεργαστούν αποτελεσματικά με τη σύγχρονη τεχνολογία. Ο λόγος μας είναι για τα βιβλία που έχουν αφεαυτών τη σφραγίδα του δημιουργού, έχουν μια διακριτή ταυτότητα και μια πνοή που δυναμώνει στη συνείδηση του αναγνώστη.
Πρέπει όμως εδώ να απασαφηνίσουμε και να αποφασίσουμε βασικούς ορισμούς: Το διάβασμα, όπως λέει και η ετυμολογία του, είναι απλό πέρασμα, όπου παίρνει κανείς στα γρήγορα, χωρίς στάσεις και εντρύφηση, ό,τι είναι δυνατόν από μια βιαστική πορεία. Σ’ αυτή τη δυσοίωνη προοπτική ίσως καταλήξει το ηλεκτρονικό “διάβασμα”. Δεν είναι εύκολο να μαθητεύσεις στον κόσμο ενός βιβλίου ή ενός δημιουργού, αν δεν σταματήσεις, δεν αφουγκραστείς τη σκέψη του συγγραφέα, αν δεν ψηλαφήσεις τον εσωτερικό του ρυθμό, αν δεν ταξιδέψεις, όσο διαρκεί αυτή η διαδικασία, μαζί του.
Αντιθέτως, η ανάγνωση, που προέρχεται από το ανα-γιγνώσκω, σημαίνει γνωριμία, αναδίφηση, κατανόηση, μαθητεία. Πρόκειται για τη συγκλονιστική μέθεξη σ’ έναν κόσμο, που τον μοιράζεται μαζί σου ο δημιουργός. Είναι κάτι πολύ ουσιαστικότερο από το απλό,απρογραμμάτιστο διάβασμα. Προσωπικώς, ως ένας τακτικός αναγνώστης, προτιμώ τη λέξη ανάγνωση, για την τύχη της οποίας και ανησυχώ.
Η ένσταση σ’ αυτό το σημείο μπορεί να είναι πως και με τη βοήθεια του υπολογιστή διαβάζουμε ένα βιβλίο, αφού υπάρχει πλέον η δυνατότητα να τοποθετήσουμε βιβλία ολόκληρα στο σύστημα του υπολογιστή και να τα “ξεφυλλίσουμε”. Σύμφωνοι. Υπάρχουν όμως κάποια στοιχεία, που τα ονομάζω συμβατικώς “εξωαναγνωστικά”, τα οποία ολοκληρώνουν την εικόνα και τη διαδικασία της κλασικής ανάγνωσης, ενώ είναι αδύνατον να λειτουργήσουν στις ηλεκτρονικές σελίδες ενός υπολογιστή.
Εξηγούμαι: Ο χρόνος, από τη στιγμή που αγοράζεις ένα βιβλίο, μέχρι της στιγμής που τακτοποιείς τους λογαριασμούς σου μαζί του και το τοποθετείς στη βιβλιοθήκη σου, λειτουργεί ως βοηθητικό στοιχείο της ανάγνωσης. Είναι η χρυσή της επικουρία . Όσοι διαβάζουν με έναν τρόπο που υπαινίχθηκα, μπορούν να νιώθουν την ανατριχίλα της αφής ενός βιβλίου.
Ψηλαφείς το βιβλίο, χαϊδεύεις τα εξώφυλλά του, το μυρίζεις. Η μυρωδιά του βιβλίου με θέλγει, όπως με συγκινεί το κόψιμο των φύλλων σε ορισμένα από αυτά. Είναι κι αυτή μια τελετουργία, που μοιάζει να σου αποκαλύπτει σιγά σιγά κρυμμένες γωνιές του βιβλίου, λέξεις που σποράδην συλλαμβάνει το βλέμμα σου, καθώς φυλλομετράς το βιβλίο, πριν βουτήξεις μέσα του.
Κι αν το βιβλίο, όπως λένε είναι ο καλύτερός μας φίλος, αυτό ισχύει εν πολλοίς γιατί μπορούμε να το κουβαλάμε όπου δη. Μπορούμε να έχουμε τη συντροφιά του, όποτε την επιθυμούμε, να το βάλουμε κάτω από το μαξιλάρι μας, όπως ο Μ. Αλέξανδρος την Ιλιάδα. Δεν νομίζω πως είναι το ίδιο εύκολο και κομψό, για πρακτικούς και άλλους πολλούς λόγους, να κουβαλάς παντού έναν υπολογιστή.
Αρνούμαι να δεχτώ ότι στο μέλλον, όταν θα λέμε βιβλιοθήκη, θα εννοούμε μια άδεια αίθουσα με δυο-τρεις υπολογιστές κι άλλα τόσα ραφάκια με cd-rom. Θα μου φαίνονταν σαν μια απίστευτη καρικατούρα, αν το ηχηρότερο θέσφατο του Μαλλαρμέ για το βιβλίο μεταποιούνταν στο «ο κόσμος υπάρχει για να καταλήξει σε έναν υπολογιστή». Ξέρουμε ότι η τεχνολογία κερδίζει καθημερινώς έδαφος. Βλέπουμε όμως και τις βλαπτικές της παρενέργειες, όπως στην περίπτωση της ανάγνωσης, που οδηγούν σε μια αφύσικη στρέβλωση.
Παρά ταύτα αισιοδοξώ εν τέλει για το μέλλον της ανάγνωσης, όπως την ορίσαμε. Μπορεί οι φανατικοί της ανάγνωσης να χαρακτηριστούν ρομαντικοί, νοσταλγοί μιας χαμένης υπόθεσης. Η ανάγνωση όμως θα υφίσταται, όσο οι τελευταίοι ρομαντικοί θα επιμένουν να διαβάζουν ένα βιβλίο και να χάνονται στις ασπρόμαυρες σελίδες του, να ταξιδεύουν χωρίς όρια, να σαγηνεύονται από τη γραφή και τις δολιχοδρομίες της , να διαστέλουν τόσο υπέροχα τον χρόνο τους, να ισορροπούν, να χαίρονται, να λυπούνται…Χίλια δυο όμορφα συναισθήματα, που οφείλονται σ’ αυτή τη μυστηριακή μέθεξη, την ολοκληρωτική ταύτιση με τον κόσμο του βιβλίου. Είναι άραγε καταδικασμένα σε θάνατο όλα ετούτα τα εκπληκτικά συναισθήματα;
Πάντως, δεν είναι καθόλου βέβαιο πως θα μπορούν να παραχθούν, αν απέναντί μας βρίσκεται μια «ομιλούσα» ηλεκτρονική οθόνη. Μιλάμε για δυο διαφορετικούς πλανήτες. Και κανείς δεν ξέρει αν διαφορετικοί πλανήτες υποστηρίζονται από τους ίδιους θεούς.