Η Αιανή στους Αιώνες- Το ιστορικό του Αγίου Αθανασίου Αιανής

Ο Άγιος Αθανάσιος είναι μετόχι της Ιεράς Μονής Ζάβορδας, το μοναδικό στην περιφέρεια Κοζάνης. Βρίσκεται στη νοτιοανατολική είσοδο της κωμόπολης της Αιανής. Ως μοναστικό κέντρο και μετόχι της Ζάβορδας λειτούργησε για τέσσερις περίπου αιώνες. Η δημιουργία του ανάγεται στα τέλη του 16ου αιώνα, δηλαδή στα χρόνια μετά τη δημιουργία του μοναστηριού της Ζάβορδας από τον Όσιο Νικάνορα. Το μετόχι περιελάμβανε εκτός του κεντρικού ναού του Αγίου Αθανασίου (καθολικό), τα κελιά, το ηγουμενείο, ένα υπαίθριο αρχονταρίκι (χαγιάτι), αποθήκες, στάβλους και υπόγεια κελάρια - όπου προφανώς φυλάσσονταν τα γεννήματα, που αποστέλλονταν στο μοναστήρι της Ζάβορδας - και τα τρόφιμα. Το μετόχι περιβαλλόταν από μανδρότοιχο. Σήμερα σώζονται, σε μορφή αντεστραμμένου Γ, ο ναός του Αγίου Αθανασίου, ένα κελί (πιθανόν ηγουμενείο) και το υπαίθριο αρχονταρίκι (χαγιάτι), τα δύο τελευταία σε ερειπιώδη κατάσταση. Ο ναός είναι κτισμένος πάνω σε φυσικό βράχο. Στον χώρο του μετοχιού του Αγίου Αθανασίου ανακαλύφθηκαν από τον Γάλλο αρχαιολόγο και περιηγητή Εζέ (L. Heuzey), τόσο η επιτύμβια αναθηματική στήλη στον Θεό Πλούτωνα , όσο και η επιτύμβια στήλη κλασικών χρόνων, που παριστάνει τον αποχαιρετισμό κάποιου επιφανούς νεκρού (δεξίωσις), και εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου . Τα παραπάνω στοιχεία μαρτυρούν μάλλον την ύπαρξη αρχαίου, προχριστιανικού ιερού στον χώρο του Αγίου Αθανασίου. Όταν οικοδομήθηκε ο ναός του Αγίου Αθανασίου, ενσωματώθηκαν στην τοιχοποιία του αρχιτεκτονικά μέλη από το αρχαίο κτίσμα, τα οποία σήμερα είναι ορατά. Ο ναός φαίνεται να οικοδομήθηκε σε τρεις φάσεις. Μετά από πρόσφατη παρέμβαση του συντηρητή της Εφορείας Βυζαντινών κ. Κώστα Τζιαναμπέτη ανακαλύφθηκαν κατά κυριολεξία κάτω από ένα παχύ στρώμα ασβέστη μερικές τοιχογραφίες που, σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις της εφόρου της 17ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κ. Μαρίζας Τσιάπαλη, ανήκουν στη λεγόμενη Μακεδονική Σχολή της Καστοριάς (1460-1480). Αυτό το νέο στοιχείο μας δίνει ένα terminus ante quem της χρονολόγησης του ναού (μέσα ή τέλη του 15ου αιώνα). Συνεπώς, αποδεικνύεται με τον τρόπο αυτόν ότι ο ναός στην αρχική μορφή του υφίσταται από τις αρχές ή τα μέσα του 15ου αιώνα. Έναν αιώνα αργότερα, με βάση τον ναό του Αγίου Αθανασίου, επιλέχθηκε στην τοποθεσία αυτή να δημιουργηθεί το μοναστήρι, που αποτέλεσε το μετόχι της Μονής Ζάβορδας. Το Ζαβορδιανό μετόχι του Αγίου Αθανασίου Αιανής είχε λόγους να ιδρυθεί στην Αιανή. Ο πρώτος λόγος είναι πρακτικός. Η Αιανή μοιράζει την απόσταση από τα μεγάλα αστικά κέντρα της περιοχής ως το μοναστήρι του Αγίου Νικάνορα. Πολλοί προσκυνητές από την Κοζάνη, τα Σέρβια, τη Βέροια, ακόμα και τη Θεσσαλονίκη, ξεκινούσαν με τα πόδια το προσκυνηματικό ταξίδι τους στον Όσιο Νικάνορα. Στο μετόχι του Αγίου Αθανασίου μπορούσαν να μοιράσουν την απόσταση. Διανυκτέρευαν στην Αιανή και ξεκινούσαν την επομένη για το μοναστήρι της Ζάβορδας. Σύμφωνα με μαρτυρία της Ευαγγελίας Γκουγκλιάνα, στο μετόχι διανυκτέρευαν τακτικά και μοναχοί του μοναστηριού της Ζάβορδας, όταν έπρεπε να μεταβούν στην Κοζάνη ή στη Θεσσαλονίκη για εργασίες τους . Ακόμα και διερχόμενοι πραγματευτές εύρισκαν καταφύγιο στο μετόχι του αϊ-Θανάση . Ο δεύτερος σημαντικός λόγος είναι η στενότατη σχέση που απέκτησε από πολύ νωρίς η κοινωνία της Αιανής με το μοναστήρι της Ζάβορδας, καθώς και η μεγάλη ευλάβεια των Αιανιωτών στον Όσιο Νικάνορα, ιδρυτή και ασκητή της Μονής Ζάβορδας. Οι πυκνές και πολλές δωρεές των κατοίκων της Αιανής και των κοντινών σε αυτή οικισμών Βέρβερης και Τούχλης (οι οποίοι ενσωματώθηκαν κατά τον 18ο αιώνα στην Αιανή), όπως καταγράφονται στα κατάστιχα της μονής Ζάβορδας (τη λεγόμενη «παρρησία»), στα παλαιότερα και στα νεότερα χρόνια, καταδεικνύουν τη στενή και αδιάλειπτη σχέση των κατοίκων της Αιανής με τη μονή της Ζάβορδας. Το μοναστήρι του αϊ-Νικάνορα, μέσω του μετοχιού του Αγίου Αθανασίου στην Αιανή , διατηρούσε επαφές με τους κατοίκους της Αιανής, ενώ πολλές δωρεές και πρόσφορα των κατοίκων της συγκεντρώνονταν στο μετόχι του αϊ-Θανάση και αποστέλλονταν στη συνέχεια στο μοναστήρι της Ζάβορδας. Μία άλλη ιστορική μαρτυρία που υποσημαίνει τη στενή σχέση του μοναστηριού της Ζάβορδας και της Αιανής είναι η εξής: ο πλούσιος έμπορος από την Αιανή Δήμος Ι. Τολιόπουλος χρηματοδότησε στα 1774 την πρώτη έντυπη έκδοση της «Ακολουθίας του Οσίου και Θεοφόρου Πατρός ημών Νικάνορος», στη Βενετία (1774). Και στα νεότερα χρόνια το μετόχι του Αγίου Αθανασίου εξακολουθεί να παίζει σημαντικό και κεντρικό ρόλο στην περιοχή μας. Σύμφωνα με γραπτή μαρτυρία του Χαρισίου Γρ. Στάμου , αλλά και προφορική μαρτυρία του υπερήλικα γέροντα της Αιανής Φίλιππου Κακαβέλη , στις κρύπτες του μετοχιού κρύφτηκαν, τα όπλα των ελλήνων, κατά την προετοιμασία του αγώνα της απελευθέρωσης, στα 1911. Οι Λαζαρίνες της Αιανής - ένα όμορφο και παλιό λαϊκό έθιμο, που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα με αμείωτο ζήλο από τις γυναίκες της Αιανής- ξεκινούσαν πάντα την περιήγησή τους στο χωριό με τραγούδια στο μοναστήρι του αϊ-Θανάση . Στοιχείο εξαιρετικής σημασίας αποτελεί η λαϊκή-θρησκευτική εθιμοτυπία της παραλαβής από τους Αιανιώτες μέρους των λειψάνων του Οσίου Νικάνορος. Σύμφωνα με το έθιμο αυτό, που χάνεται στο βάθος των χρόνων, οι στρατεύσιμοι νέοι κάθε χρόνου έπαιρναν την ευλογία του Αγίου Αθανασίου από το μετόχι της Αιανής και ανήμερα της γιορτής του Αγίου Αθανασίου ξεκινούσαν με άλογα από την Αιανή, για να φτάσουν στο μοναστήρι της Ζάβορδας, απ’όπου παρελάμβαναν τα λείψανα του Αγίου. Τα λείψανα τα υποδέχονταν με πάνδημη συμμετοχή οι κάτοκοι της Αιανής, οι οποίοι έβγαιναν να τα υποδεχθούν έξω από την κωμόπολη της Αιανής. Η εθιμοτυπία αυτή παραμένει και σήμερα ζωντανή και κάθε χρόνο την ίδια εποχή δεκάδες νέοι της Αιανής με άλογα ταξιδεύουν στο μοναστήρι της Ζάβορδας για να τιμήσουν τον Άγιο Νικάνορα και να φέρουν ως ευλογία μέρος των λειψάνων του στην Αιανή . Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν και πότε το μετόχι- μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου Αιανής μετατράπηκε από ανδρικό σε γυναικείο. Ως μοναστήρι πάντως (με το τυπικό μονής) φαίνεται να λειτούργησε περίπου ως το 1941 ή 1942. Η τελευταία μοναχή και ηγουμένη του μετοχιού ονομαζότανε Βασιλική και καταγότανε από τη Σιάτιστα. Από το 1941 και μέχρι το 1955 ή 1956 διέμενε στο μετόχι η οικογένεια του Χρήστου και της Σοφίας Γκουγκλιάνα από την Αιανή, με εντολή του μοναστηριού της Ζάβορδας. Η οικογένεια Γκουγκλιάνα πρόσεχε και περιποιόταν το μετόχι και τον ναό του Αγίου Αθανασίου. Ο ναός του Αγίου Αθανασίου λειτούργησε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ΄80 ή τις αρχές της δεκαετίας του ΄90. Από όλα τα παραπάνω στοιχεία μπορεί να γίνει κατανοητό το γεγονός ότι η Αιανή συνέδεσε σε πολλές περιπτώσεις την κοινωνική της ζωή με το μετόχι. Σε αρκετά δημοτικά τραγούδια της Αιανής γίνεται αναφορά στον αϊ-Θανάση. Γίνεται επίσης κατανοητό ότι το μοναστήρι της Ζάβορδας αποτέλεσε και αποτελεί μέχρι και σήμερα σημείο αναφοράς της θρησκευτικότητας και ευλάβειας της σύγχρονης Αιανής. Σήμερα, το μοναστηριακό συγκρότημα του Αγίου Αθανασίου (μετόχι της Ζάβορδας) εμφανίζει λόγω του χρόνου μεγάλες φθορές. Πρόσφατα, με την επιμέλεια της 17ης ΕΒΑ, την οικονομική συνδρομή δημοτών και φίλων της Αιανής, καθώς και την αποτελεσματικότατη συμβολή μαστόρων-εθελοντών της Αιανής, πραγματοποιήθηκαν σωστικές επεμβάσεις στον ναό του Αγίου Αθανασίου και στο κελί της μονής. Απαιτείται άμεση παρέμβαση, ώστε να γίνει στερέωση και ανασύσταση των υπαρχόντων κτισμάτων (ναός, ηγουμενείο, υπαίθριο αρχονταρίκι) και ανασκαφική έρευνα, ώστε να εμφανιστεί και να αποτυπωθεί η δομή του μοναστηριακού συγκροτήματος. Αρμόδια για τις επεμβάσεις και τις εγκρίσεις μελετών και εργασιών είναι η 17η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Είναι ανάγκη, όμως, όλοι οι πολίτες και φορείς της περιοχής μας να συνδράμουν παντοειδώς, ώστε να διασωθεί η ιστορία ενός τόσο σημαντικού μνημείου. Η ιστορία επτά κοντά αιώνων δεν κατεδαφίζεται και δεν συγχωρεί κανενός είδους ολιγωρία της γενιάς μας...

Αιανή, 28 Αυγούστου 2012 Γρηγόριος Αθ. Κοντός Φιλόλογος