Ζω με τις ιδέες μου
Μονόλογοι αναγνώστου


Ο δε νεκρός χαμογελούσε- το βλέπεις και συ, αναγνώστη" - Ρ. Γαλανάκη


Διάβαζα το μυθιστορηματικό χρονικό "αμίλητα, βαθιά νερά" της Ρέας Γαλανάκη. Δεν έχω ξανασυναντήσει κείμενο στη μακρά θητεία μου ως αναγνώστη που να επικαλείται και να καλεί με τέτοια ένταση και επιμονή τον αναγνώστη. "Ας με συμπαθήσουν για τα όποια ατοπήματά μου οι ζωντανοί΄ ανάμεσά τους κι εσύ, αναγνώστη και συμπαίκτη μου σ' αυτό το, δίχως νικητή και νικημένο, ωραίο παιχνίδι", γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου της η Γαλανάκη.
Με αφορμή αυτή τη σχεδόν μανιακή επιμονή στην πρόσκληση του αναγνώστη εκ μέρους του συγγραφέα ζυμώνω την υπόθεση του αναγνώστη και της ανάγνωσης. Ποιος είναι τελικά ο αναγνώστης;
Διαβάζω χρόνια, συστηματικός αναγνώστης, μα χρειάστηκε να περάσω από πολλά αναγνωστικά στάδια για να καταλάβω. Τώρα αποφασίζω οριστικά: είναι τίτλος η ανάγνωση. Είναι αξιέραστος ο ρόλος του αναγνώστη και καθόλου παθητικός. Κάθε φορά που καλούμαι να διαβάσω, επιστρατεύω ολόκληρο το οπλοστάσιό μου από λογοτεχνικές μνήμες, όπως ο κολυμβητής επιστρατεύει την ικανότητά του να κολυμπά σε όποιο νερό κι αν ριχθεί.
Απίστευτα διαβάσματα έρχονται στην επιφάνεια της συνείδησης. Σκέψεις, προσδοκίες, ιστορίες, πρόσωπα, αισθητική, ιδέες, συνωστίζονται ανάμεσα σε μένα και το βιβλίο και προσπαθούν να θέσουν σε λειτουργία το μηχανισμό της κατανόησης.
Ιδέες: εξαιρετικά ανθεκτικά και θρεπτικά "όντα". Ο Γ. Μαγκάκης έγραφε όταν ήτανε στη φυλακή: "Ζω με κάτι ιδέες που αγαπώ. Αυτές γεμίζουν τις μέρες και τις νύχτες μου. Σ' αυτή την ύπουλη ομοιομορφία των ακίνητων ωρών μου αντιτάσσω την συνομιλία με τις ιδέες μου".
Ζω με τις ιδέες μου. Ζω απ' τις ιδέες μου. Αλλά και τρέφομαι από τις ιδέες των άλλων. Καθώς διαβάζω, σκοτώνω ακαριαία το συγγραφέα και ρουφώ λαίμαργα ως αναγνώστης το μέλι και την οδύνη του. Δεν αγνοώ βεβαίως ότι πριν την οδύνη υπήρξε η πνευματική ωδίνη του συγγραφέα. Κι όμως εγώ τον σκοτώνω. Σαν τη μέλισσα: μόλις κεντρίσει τον ανυποψίαστο, εκείνη πεθαίνει. Κι εκείνος συνειδητοποιεί αργά- αργά το κέντρισμα. Πρήζεται το δέρμα του, νιώθει τον πόνο του κεντρίσματος και μια επίμονη, ενοχλητική φαγούρα. Κάτι αντίστοιχο νιώθω κι εγώ. Έχουν μπει ήδη στο αίμα μου οι ιδέες και οι σκέψεις του άλλου και ανακατώθηκαν με τις δικές μου.
Σαν άλλος δήμιος και εγώ, όπως περιγράφει ο Ρ. Μπαρτ, σκοτώνω το συγγραφέα για να ζήσω εγώ. Να ζήσουν οι ιδέες μου. Να ζήσει και να αναπτυχθεί το μπόλι τους με τις "ξένες" ιδέες. Από αυτό το μπόλι, αν πετύχει, πρόκειται να πάρω τους καρπούς μου.
Να γιατί νιώθω προνομιούχος ως αναγνώστης. Ο Μαλλαρμέ αντικειμενοποιούσε τα πράγματα. "Το γεγονός του βιβλίου είναι η ύπαρξή του" έλεγε. Νιώθω πως το βιβλίο κείται εκεί, για μένα. Αρχίζει όμως να υπάρχει, όταν εγώ έρθω σε επαφή μαζί του. Όταν το χρειαστώ, θα το αναζητήσω και δεν θα μου αρνηθεί τη συμμετοχή του, δεν θα αντιδράσει στην πρόταση φιλίας που του κάνω.
Χαίρομαι, όταν αντιλαμβάνομαι ότι παρά τις προσπάθειες πολλών, όπως οι Νέοι Κριτικοί, να εξορίσουν τον αναγνώστη από την περιοχή του βιβλίου, δεν αδικούμαι ως αναγνώστης: υπάρχω κι εγώ, αποκτώ δικαιώματα (αναγνωστικά δικαιώματα), όπως ο συγγραφέας κατέχει τα συγγραφικά δικαιώματα. Μπορώ κάθε φορά να επιχειρώ τη δική μου εξήγηση, να προσθέτω τις δικές μου ιδέες. Μπορώ ακόμα να αποτύχω σε οποιαδήποτε εξήγηση. Ας είναι κι έτσι! Μου μένει κέρδος η ίδια η ανάγνωση.
Σκέφτομαι πόσο βολικά μπορώ να κινηθώ ανάμεσα στους οπαδούς της λογοτεχνικής εξήγησης. Κάποιοι από αυτούς λένε ότι οφείλουμε να ψάχνουμε στο κείμενο αυτό που ο συγγραφέας ήθελε να πει. Άλλοι πάλι λένε ότι πρέπει να ψάχνουμε στο κείμενο αυτό που ο συγγραφέας μας λέει τελικά, αναξάρτητα από τις προθέσεις του. Ανάμεσα σ' αυτά τα διασταυρούμενα πυρά χώνομαι συμβιβαστικά κι εγώ. Αναγνωρίζω κάπου εκεί το ρόλο μου ως κριτήριο για την αξία ενός κειμένου. Μπορώ ν' αποφασίσω τελεσίδικα τι λέει ο συγγραφέας ή τι ήθελε να πει. Μπορώ να αποφασίσω αν οι ιδέες του μου κάνουν κι ανταμώνουν με τις δικές μου.
Αναρωτιέμαι όμως: μπορώ να κινώ τόσο εύκολα τα νήματα ενός έργου, χωρίς να βγάζει τσιμουδιά ο συγγραφέας; Μπορώ να κατευθύνω τη σκέψη μου, όπου εγώ θέλω και να αξιοποιώ κατά το δοκούν την πρόθεση του συγγραφέα ερήμην του. Έχω την ευκαιρία για μια τέτοια ηδονή; Φαίνεται πως ναι. Αυτό είναι το παιχνίδι της γραφής και της ανάγνωσης. Πώς θα παράγονταν αλλιώς ιδέες που προωθούν την ανθρώπινη σκέψη και πρακτική; Ο Ουμπέρτο Έκο έγραφε πως κάθε έργο είναι ανοικτό σε μια απεριόριστη γκάμα πιθανών αναγνώσεων. Όντως περίεργα παιχνίδια!
Τελικά το λογοτεχνικό κείμενο είναι μια συνεχής απόπειρα, ένα work in progress, όπως έλεγαν οι στρουκτουραλιστές. Έτσι κι αλλιώς η συγχρονία του κειμένου δεν ευνοεί το σκοπό του που είναι η αιωνιότητα. Με αυτό το πνεύμα η ανάγνωσή μου αποκτά άλλη δυναμική, όταν συνειδητοποιώ ότι διαβάζω τώρα κάτι, αλλά έχω τον οπλισμό για να ερμηνεύσω το τότε. Με αυτή τη διαχρονία στην αναγνωστική μου ματιά, το διάβασμα γίνεται οπωσδήποτε πιο ενδιαφέρον…
Κάποιος όμως θα μου έλεγε: με αυτό τον τρόπο αγνοείς τη σύγχρονη πραγματικότητα. Είναι κι αυτή μια κατηγορία που ακούγεται κυρίως για τη λογοτεχνία: ότι αδιαφορεί για την πραγματικότητα. Στην πραγματικότητα είναι δική μου (του αναγνώστη) η αποστροφή προς την πραγματικότητα. Πρόσκαιρη έστω. Το βιβλίο γίνεται το εφαλτήριό μου για να πηδήσω έξω από τα άθλια νερά της καθημερινότητας και να χωθώ μέσα στα τεχνητά διηθημένα, καθαρά νερά της ανάγνωσης. Το κείμενο γίνεται η όαση στην οποία καταφεύγω για να προστατευθώ.Πόσο όμως μπορώ να παραμένω μέσα σ' αυτή την ονειρική κατάσταση; Σιγά-σιγά συνειδητοποιώ ότι πολύ σύντομα θα μετακληθώ στην αθλιότητα. Πρόλαβα ωστόσο κι έκανα μια δροσερή ανάπαυλα…
Επιστρέφω στο κείμενο. Τελικά υπάρχει το κείμενο; Ασφαλώς υπάρχει, αλλά με μιαν απίθανη τεχνική γονιμοποίησης διασπάται σε απίστευτο αριθμό κειμένων, την "πατρότητα" των οποίων διεκδικεί απίστευτος αριθμός αναγνωστών. Έτσι καταλήγω στην περίφημη άποψη ότι ο αναγνώστης είναι συνδημιουργός του κειμένου. Πιθανόν υπερβολικά κολακευτικό για να είναι αληθινό. Ωστόσο μια τέτοια εκδοχή φωτίζει ακόμα πιο πολύ την άποψη ότι ένα γραμμένο βιβλίο δεν είναι ολοκληρωμένο, ούτε πρόκειται να ολοκληρωθεί ποτέ, όσο θα υπάρχουν διαχρονικοί αναγνώστες. Νυν και αεί…


Γρηγόρης Κοντός